سنگ کیسه صفرا

«سنگ های صفراوی بدون نیاز به جراحی و تنها با استفاده از دارو، به راحتی و به سرعت درمان می شوند.» این جمله قاطع را همین اول بحث می گویم تا خیال آن دسته از بیماران مضطربی که از پزشک خود شنیده اند که «سنگ کیسه صفرا درمانی به جز جراحی ندارد» را راحت کرده باشم. خوشبختانه در طول دوران طبابت خود، تقریباً هیچ بیماری نداشته ام که برای درمان سنگ کیسه صفرای او دچار مشکل خاصی شده باشم و متاسفانه این جملات را در حالی می نویسم که چندی قبل، یکی از اقوام نسبتاً نزدیک خود را که به اصرار پزشکان معالج و علیرغم بیماری قلبی، برای درمان سنگ کیسه صفرا اقدام به جراحی کرده بود را به آسانی از دست دادیم.

کیسه صفرا چیست؟ صفرا به چه کاری می آید؟

کیسه صفرا، به زبان ساده کیسه کوچکی است که در زیر کبد و چسبیده به آن قرار گرفته است و از سویی به کبد راه دارد که از این طریق صفرا را دریافت می کند و از سویی هم از طریق یک مجرای مشترک با لوزالمعده به ابتدای روده باریک می رسد و از این طریق صفرای ذخیره شده خود را برای هضم مواد غذایی – و به طور مشخص چربی ها – وارد دوازدهه (یا همان اثنی عشر) می کند. بنابراین عمل اصلی کیسه صفرا، ذخیره سازی، تغلیظ، و تنظیم ورود صفرا به دوازدهه و عمل اصلی صفرا کمک به هضم چربی ها می باشد. صفرا به طور عمده شامل اسیدهای صفراوی و کلسترول است که اولی همان وظیفه هضم چربی ها را به عهده دارد و دومی یعنی کلسترول به همراه برخی مواد دیگر از راه مدفوع دفع می شود؛ به عبارت دیگر، صفرا وظیفه تنظیم میزان کلسترول خون از طریق دفع گوارشی آن را هم به عهده دارد، جالب است که بدانید کبد روزانه نیم تا ۱/۵ لیتر صفرا تولید می کند.

صفرا و طبّ سنتی

صفرا همان طور که از اسمش هم پیداست ماده ای است زرد رنگ و چنانکه گفتیم محل اصلی تجمع آن در کیسه صفراست. از منظر طب سنتی، صفرا یکی از اخلاط چهارگانه سازنده بدن است(دم، بلغم، صفرا و سودا) که تبلور و ظهور اصلی آن در همین کیسه صفراست. اما بر خلاف نظر طب کلاسیک، در طبّ سنتی، عمل صفرا محدود به هضم چربی ها نیست؛ بلکه این خلط تلخ مزه که در تمام بدن گردش می کند؛ خلطی است تیز و سوزاننده که مسیر را برای حرکت سایر اخلاط باز می کند؛ به هضم غذا کمک می کند؛ حرکات روده ها را زیاد می کند؛ در بدن تولید حرارت می کند و انسان را در بروز بعضی واکنش های هیجانی به ویژه خشم یاری می کند. توضیحات بیشتر در مورد این خلط در محل مناسب خود خواهد آمد.

سنگ کیسه صفرا چیست؟

گفتیم که صفرا در کیسه صفرا جمع می شود. در مدت توقف صفرا در این کیسه، کمی از آب آن کم و به اصطلاح تغلیظ می شود. حال اگر به هر دلیل این تغلیظ بیش از حد صورت گیرد؛ کم کم نقاطی از صفرا خشک شده و تبدیل به قطعات جامدی می شوند که همان سنگهای صفراوی هستند.

علل تشکیل سنگ کیسه صفرا

بر اساس تعریف فوق، تشکیل سنگ کیسه صفرا دو علت اساسی دارد:

۱- غلیظ بودن اولیه صفرا: به این معنی که صفرا از همان ابتدا که وارد کیسه صفرا می شود غلیظ باشد و لذا احتمال تشکیل سنگ در آن بالاتر از حدّ معمول است. مهمترین ماده ای که در این مساله دخیل است، کلسترول است. افزایش کلسترول در صفرا باعث تشکیل سنگ های صفراوی کلسترولی می شود که ۷۵% سنگهای صفراوی را تشکیل می دهند. دراین افراد، میزان کلسترول موجود در صفرا بیشتراز حدی است که بتواند به حالت محلولی پایدار باقی بماند؛ یعنی در واقع صفرا از نظر کلسترول، حالت فوق اشباع پیدا می کند و در نتیجه در صفرای فوق اشباع، کریستال های میکروسکوپی کلسترول تشکیل می شود. رسوب تدریجی کلسترول به تدریج منجربه پیدایش سنگ های صفراوی می شود.

از جمله علل افزایش کلسترول صفرا می توان به چاقی و مصرف غذاهای پرچرب یا تخم مرغ اشاره کرد.

۲- کم شدن میزان تخلیه کیسه صفرا: گفتیم که کیسه صفرا با حرکات انقباضی، هر چند ساعت، مقداری از صفرای خود را به درون روده تخلیه می کند؛ حال اگر به هر دلیلی این تخلیه با تاخیر صورت گیرد؛ صفرای درون کیسه غلیظ تر شده و احتمال تشکیل سنگ افزایش می یابد. علل گوناگونی برای این مشکل وجود دارند که برخی از آنها عبارتند از:

– جراحی، به خصوص جراحی های شکمی.

– سوختگی ها.

– بارداری: در طی سه ماهه سوم بارداری، به علت تغییر در ترکیب ذخیره اسیدهای صفراوی و ظرفیت حمل کلسترول صفرا، اشباع کلسترول افزایش قابل توجهی پیدا می کند که این مساله خود به تشکیل سنگ کیسه صفرا کمک می کند. همچنین بررسی ها نشان داده است که در زمان۰ بارداری، انقباض کیسه ی صفرا در پاسخ به یک وعده غذا، بسیار کند شده، این مساله منجر به اختلال در تخلیه کیسه ی صفرا می شود.

– غذاهای کم کالری، رژیم های غذایی شدید یا کاهش وزن سریع: که باعث کم شدن تخلیه کیسه صفرا می شوند. دیده شده که ۱۰ تا ۲۰ درصد افرادی که به کمک غذاهای بسیار کم کالری، وزن خود را سریعا کم می کنند؛ گرفتار سنگ کیسه صفرا می شوند.

– مصرف قرصهای ضدّ بارداری خوراکی.

انواع سنگهای صفراوی

۱- سنگهای کلسترولی: گفتیم که ۷۵% سنگهای صفراوی را تشکیل می دهند. امروز شواهد زیادیحاکی از ارتباط بین  میزان کلسترول غذا و تشکیل سنگ های صفراوی در دست است. افزایش کلسترول در برنامه ی غذایی مبتلایان به سنگ صفراوی موجب ترشح بیش تر کلسترول در صفرا می شود و همین تغییرات به عنوان زمینه ساز تشکیل سنگ های صفراوی کلسترولی عمل می کند.

علل اصلی تشکیل سنگهای صفراوی عبارتند از:

– چاقی که باعث افزایش ترشح کلسترول در صفرا می شود.

– هورمون های جنسی زنانه: هورمون استروژن، داروهای حاوی استروژن و قرص های ضدبارداری خوراکی به عنوان عوامل مستعد کننده شناخته شده اند.

– بیماری های روده کوچک و یا برداشتن آن در طی عمل جراحی.

– افزایش سن.

– کاهش تحریک کیسه ی صفرا به دنبال تغذیه وریدی طولانی مدت، روزه داری یا رژیم های طولانی، بارداری و ….

– رژیم غذایی پرچرب.

– آسیب های نخاعی.

– یبوست.

– فقدان ورزش و فعالیت بدنی.

۲- سنگهای رنگدانه ای یاپیگمانی: ۲۵ درصد سنگهای صفراوی را تشکیل می دهند. عوامل مستعد کننده ایجاد سنگهای رنگدانه ای عبارتند از:

– عوامل ژنیتک.

– سیروز الکلی.

– سن بالا.

-عفونت مزمن سیستم صفراوی یا عفونت انگلی.

شیوع سنگهای صفراوی

میزان بروز سنگهای صفراوی با افزایش سن، افزایش پیدا می کند، تا آنجا که بین ۵۰ تا ۶۵ سالگی، به طور متوسط حدود ۲۰% زنان و ۵% مردان دچار این بیماری هستند. همان طور که پیداست میزان بروز این بیماری در زنان بسیار بیشتر از مردان است.

علایم و نشانه های سنگهای صفراوی

اغلب سنگهای صفراوی فاقد هر گونه علامتی هستند؛ اما در سایر موارد، اکثر علایم سنگهای صفراوی ناشی از انسداد نسبی مجرای صفراوی با سنگ است، این علایم عبارتند از:

۱- دردهای شکمی: این دردها به این دلیل ایجاد می شوند که انسداد مجرای صفرا با سنگ باعث افزایش فشار داخل مجرا و گشاد شدن آن می شود که حاصل آن انقباضات مکرّر کیسه و مجرای صفراوی برای رفع انسداد است که این انقباضات درد ایجاد می کنند. این دردها معمولاً در ربع فوقانی و راست شکم(سمت راست معده) حس می شوند؛ اگر چه ممکن است در روی معده و یا گاهی در سمت چپ شکم و حتی در ناحیه جلوی قلب هم بروز کنند. درد ممکن است به پشت یا ناحیه بین دو کتف یا کتف راست و با شیوع کمتر به شانه راست انتشار پیدا کند. شروع دردها معمولاً ناگهانی است و در عرض چند دقیقه شدت آن بالا رفته و به حد ثابتی می رسد. درد، ممکن است با شدت زیاد، ۱ تا ۴ ساعت ادامه یابد و سپس به تدریج یا به سرعت بر طرف شود. ممکن است به هنگام درد، بیمار در محل کیسه صفرا(یعنی ربع فوقانی راست شکم) با فشار احساس درد داشته باشد. در بعضی بیماران این دردها با غذا ارتباط دارند و در برخی دیگر، خیر. دردهایی که با غذا ارتباط دارند  ممکن است به دنبا ل مصرف یک غذای چرب یا خوردن مقدار زیادی غذا بعد از یک دوره گرسنگی طولانی و حتی گاهی به دنبال یک تغذیه معمولی ایجاد شوند. به طور معمول، درد، سه تا پنج ساعت بعد از غذا شروع می شود اگرچه گاهی هم بلافاصله بعد از مصرف غذا ظاهر می شود. این دردها ممکن است مشابه دردهای ناشی از زخم اثنی عشر به نظر بیایند؛ با این تفاوت که با خوردن غذا بهتر نمی شوند و تنها با استفراغ کردن آرام می گیرند. درد با تهوع و دل به هم خوردگی و استفراغ همراه است. بسیاری اوقات با مصرف غذاهای چرب و سنگین، تخم مرغ، شکلات، کاکایو، شیرینی های خامه ای و … درد شروع شده یا شدت می یابد. وجود دو حالت تهوع و سرگیجه با همدیگر از بهترین علایم سنگ کیسه صفرا و به طور کلی بیماری های کیسه صفراست.

۲- سوء هاضمه: معمولاً این بیماران دچار علایم مختلفی از سوء هاضمه هستند از جمله: سوزش سر دل، نفخ، تهوّع، آروغ های مکرّر، احساس سنگینی معده یا عدم هضم غذا که این علایم به ویژه با مصرف غذاهای چرب ممکن است تشدید شوند. برخی بیماران هم به دلایل نامشخصی به عدم تحمل گوارشی بعضی میوه ها و یا سبزی ها دچار می شوند.

تشخیص سنگ کیسه صفرا

در حال حاضر، راه تشخیص سنگ صفراوی سونوگرافی است که ۹۵% سنگهای صفراوی را نشان می دهدو یا با مراجعه به متخصص طب سنتی میتوان وجود سنگهای صفراوی را تشخیص داد.